Strah i nelagodu širi štrigun Jure Grando

ZAGREB - U po­tra­zi za do­ka­zi­ma o pre­t­po­sta­vlje­noj “re­al­­no­sti vam­pi­­ra” ni­je­dan am­­­bi­­ci­o­zan au­tor do­­sad ni­je za­o­bišao Istru, nje­ne štri­ge i štri­gu­ne, mo­re i vu­ko­dla­ke ko­ji od pam­ti­vi­je­ka ši­re strah i ne­la­go­du no­ćnim pej­­za­ži­ma ko­le­kti­vne ima­gi­na­­ci­je, na­vo­di se u knji­zi “Fan­ta­s­ti­čna bi­ća Istre i Kvar­ne­ra” knji­­že­vni­ka Bo­ri­sa Pe­ri­ća i et­no­­lo­ga To­mi­sla­va Ple­ten­ca, do­­cen­ta na Od­sje­ku za etno­lo­gi­­ju i kul­tur­nu an­tro­po­lo­gi­ju Fi­­lo­zof­skog fa­kul­te­ta u Za­gre­bu. Sa­ma knji­ga, smješte­na na flu­i­­dnoj gra­ni­ci be­le­tri­sti­ke i pu­­bli­ci­sti­ke, na­sta­ja­la je kao “wor­k in pro­gress”, objašnja­va Pe­­rić, do­da­ju­ći da su se obo­ji­­­ca, ispr­va ne­ve­za­no, ba­vi­li te­mom mi­to­va i le­gen­di pro­i­zi­š­lih iz pu­čke uo­bra­zi­lje, kao i ša­ro­li­kom ga­le­ri­jom bi­ća ko­ja na­sta­nju­ju taj fan­ta­sti­čni svi­jet. Tako se u svom radu bave time tko su bili štrige i štriguni, kako liječe krsnici, štrigunovi “metafizički” suparnici poku­ša­vajući odgovoriti na pitanje zaš­to njihova moć kao onih koji omogućuju imenovanje zla i dobra nikad neće sasvim izgubiti, bilo kao “tradicijskih fantastičnih bića ili recikliranih sablasti pomodnog new agea”.



Djecu otimaju vile





Književnik Boris Perić i etnolog Tomislav Pletenac dali su se u potragu za fantastičnim bićima Hrvatskog primorja koji stoljećima žive u narodnoj predaji i otkrili štrige i krsnike, Atilu, zmaja s Trsata, more, orke, malike, divove i duhovinu - ‘jezivu tvar koja noću proždire nekrštenu i nerođenu djecu’ 

Fantastična bića

Zatim kako nazivamo je­zi­vu tvar ko­ja no­ću pro­ždi­re ne­kr­­šte­­nu i ne­ro­đe­nu dje­cu, a ko­ja je, primjerice, mnogim nes­retnim ženama “zacijelo po­mo­gla zamagliti tragediju po­ba­čaja obavljenu u kuhinji seos­ke vračare”. Tu su i inter­pre­tacije priča o zlodusima kao što su more, uglavnom ženama koje u pohode odlaze noću ne bi li iz nedužnih spavača isi­sale krv. Što narodna mud­rost pru­ža kao obranu od Orka. Ali i ka­ko je to biće služilo kao me­tafora nestašnim muževima za kas­ni dolazak kući ili dje­tetu ko­je je pobjeglo od obiteljskog na­silja, ispunjavajući fun­kci­ju vi­la te štiteći od ogo­va­ra­nja.  



- Po­se­bno­sti Istre i Kvar­ne­ra, mi­ješanje kul­tu­ra i nji­ho­vih obra­za­ca na tom pro­sto­ru te sre­tan spoj ur­ba­nog i ru­ral­nog osta­vi­li su obi­lje fan­ta­sti­čnih tra­go­va i u tzv. sva­ko­dne­vi­ci, ko­je je na­pro­sto va­lja­lo pri­ku­pi­ti i ko­li­ko je mo­gu­će dešifri­ra­ti. Pri­je nešto više od tri go­di­ne imao sam pri­li­ku du­lje bo­ra­vi­ti u Istri i pri­ku­plja­ti gra­đu za svoj ro­man ‘Va­m­­­­pir’. Na­ra­vno da ono na što sam naišao ni­je sta­lo na štri­ga­ma i štri­gu­ni­ma - do­da­je Pe­rić.



U knji­zi pre­bro­ja­va­ju i in­ter­­pre­ti­ra­ju ne­ke od fan­ta­s­­­­ti­č­nih bi­ća. Uz spomenute, naš­­lo se mjesta i za priču o Ati­li, zma­­ju s Tr­sa­ta, di­vo­ve te fan­tas­tično biće koje su nazi­va­li ma­lik, macvalić ili pulić, dru­ga­ru vilenjaka i patuljka, a ko­je najviše veže kulturni prostor Istre s Kvarnerom.





Pojavljuje se u ‘Istarskim legendama’ kao kralj rođen neprirodnim bludom. U svim se legendama psoglavac Atila povezuje s rušenjem cijele Istre te se vjerojatno oslanja na neku od matrica priča o pustošenju. Te legende imaju zadatak objasniti ostatke napuštenih i djelomično srušenih crkava i gradova



Novijeg datuma je i trsatski bazilisk, svejedno uvršten u prvi dio knjige. Boris Perić navodi da sam ne predstavlja biće koje bi na bilo koji način izniklo iz kvarnerskih legendi, ali njegova priča bolje nego išta drugo dokumentira zanimljivu i već pomalo zaboravljenu prošlost Rijeke 

Atilina glava u Tinjanu	T rsatski bazilisk (Zmaj s Trsata)

 Pro­jekt je i uo­či obja­vlji­va­nja iza­zvao po­pri­li­čan in­te­res ja­v­no­sti te je ta­ko uo­či uko­ri­ča­­va­nja pred­sta­vljen na čak še­st pro­mo­ci­ja. - Pro­stor Istre i Kvar­ne­ra ne­ka­ko je uvi­jek izvan do­­mašaja pu­bli­ci­sti­ke, osim ka­­da je riječ o po­kušaji­ma ide­o­­­­loš­kog uo­kvi­ri­va­nja tog druš­t­ve­nog pro­sto­ra u ne­ku po­vi­je­s­no-po­li­ti­čku ma­tri­cu. To­ga ni­­je bi­la oslo­bo­đe­na ni fol­klo­ri­s­ti­ka, ni etno­lo­gi­ja. Mo­žda su upra­vo sto­ga za­do­bi­li izg­led skri­ve­nog i ne sa­svim ja­s­nog pro­sto­ra. Iza­zov no­voj in­ter­­pre­ta­ci­ji bio je to ve­ći jer to ni­je kul­­­tur­ni en­de­mi­čni pro­stor, nego mje­sto ko­je i u fol­klor­nom ma­­te­ri­ja­lu svje­do­či o kul­tur­nim ve­za­ma s uda­lje­nim eu­­rop­­skim kul­tur­nim po­dne­blji­ma - na­glašava Ple­te­nac ko­ji, s do­s­ta opre­za, go­vo­ri o “au­ten­ti­čno­sti” fa­n­ta­sti­čnih bi­ća.



Krsnik se bori protiv zla



Pe­ri­ću su, pak, sva ta­kva - od mo­ra, štri­ga i vu­ko­dla­ka do or­­ka i ma­cma­li­ća.  



- U kon­tek­s­tu štri­gu­na i dru­gih zlo­du­ha ko­­ji no­ću mo­re pla­ho pu­čan­s­tvo, sva­ka­ko je naj­za­ni­mlji­vi­ji kr­­snik, ne­ka vr­sta ‘šama­na’, po­z­va­nog da se bo­ri pro­tiv nji­ho­­va zla dje­lo­va­nja. Ne vje­ru­jem da su pi­sci po­put Byrona ili Sto­ke­ra svje­sno po­se­za­li za kul­­tur­nom po­nu­dom istar­sko-kvar­­ner­ske re­gi­je pa ipak, tko će po­re­ći da dre­vni kr­sni­ci, ko­jih mje­sti­mi­ce ima i da­nas, na ne­ki na­čin ne ži­ve u li­ku Abra­ha­ma van Hel­sin­ga, kao što su štri­gu­ni po­put Ju­re Gran­da svoj di­ja­le­kti­čki re­vi­val nu­žno do­ži­vje­li u li­ku Dra­ku­le - za­klju­ču­je Pe­rić. 





- Mislim da neće proći mnogo vremena, a mnogi će se folklorni i etnološki elementi komercijalizirati uglavnom u turističke svrhe. Bitno je pritom na neki način omogućiti pluralizam interpretacija i stručni nadzor kako ne bi došlo do “betonizacije“ i tog prostora, odgovora Tomislav Pletenac na pitanje o korištenju potencijala priča za potrebe turizma, odnosno stvaranja neke varijante Disneylanda fantastičnih bića u Istri. 



Boris Perić spominje kafić Vam­pir u istarskom mjestašcu Kringa, gdje se fantastika lokalnog podneblja već pre­točila u ponudu pića, pa tako turistima nude  vampirske koktele i Grandovu supu. Dvojac Perić - Pletenac planira i nastavak knjige u kojem će se baviti legendama poput one o vilama koje su, donoseći kamenje s Učke, sagradile pulsku Arenu, zatim kastavskim vješticama te suvremenim folklornim fenomenima, odnosno urbanim mitovima, kao što je onaj o misterioznoj autostopistici iz tunela Učka ili u posljednje vrijeme sve češćih mitova vezanih uz NLO-e. 

Turistima vampirski koktel i Grando juha

Adriana Piteša