Kineski likovnjak i arhitekt Ai Weiwei jedan je od najslavnijih vizualnih umjetnika našeg doba. Njegov aktivistički rad i neprestano uzrujavanje kineskih vlasti pretvorili su ga, uzgred, i u jednog od najglasovitijih aktivista na suvremenoj političkoj sceni.
Manje se, međutim, zna da je Weiwei velikim dijelom svojeg rada vezan za film. Premda je poznatiji po stadionima, paviljonima i zrnima suncokreta rasutim po galeriji, Weiwei je desetljetni dokumentarist, a njegovi dokumentarni videoradovi često su se bavili urbanom transformacijom kineskih gradova te konzekvencama kineskog razvojnog skoka.
Nakon što se njegov odnos s kineskom vladajućom partijom krajnje zaoštrio, Weiwei se preselio u Berlin. I u Europi se nastavio baviti dokumentarizmom, a ima li se na umu njegova strast za provokacijom, ne treba se čuditi što se kao dokumentarist latio najosjetljivije političke teme današnje Europe - izbjeglica.
Lirski krupni plan
Kineski umjetnik u posljednje je tri godine posvetio dva dokumentarna filma sredozemnoj migrantskoj krizi. Prvi od njih - “Human Flow” (Ljudski tok) - prikazan je 2017. na Mostri u Veneciji, a potom i u Zagrebu na Zagreb Doxu. Riječ je bila o svojevrsnoj dokumentarističkoj epopeji, filmu koji je 25 koordiniranih filmskih ekipa snimalo u 23 izbjeglička kampa i u 40 zemalja. Taj film bio je po razmjeru i ambiciji zamišljen kao točka na “i” ovećeg žanra dokumentaraca o migrantima. Nisu svi koji su gledali “Human Flow” smatrali da je kineski autor u tom uspio: mnogima se taj film činio kao panoramsko protrčavanje kroz temu, bez čvrstog fokusa.
Splitski Festival novog filma u nedjelju je prikazao drugi Weiweijev film zaredom posvećen migrantskoj drami. Riječ je o filmu “Ostali” (The Rest), koji je Weiwei premijerno prikazao 2018. Film pohodi mnoga od mjesta na kojima se snimao i “Human Flow”: “džunglu” pokraj Calaisa, Idomeni i Lezbos u Grčkoj. Weiwei ponovo pokriva totalitet izbjegličke epopeje - od azijskih kampova, preko nasilja na granici, pa do prvih iskustava rada u novoj sredini. Ipak, “Rest” se razlikuje od “Ljudskog toka”. Kudikamo je manje epopeja, a više lirski “krupni plan” u kojem autor pokušava individualizirati izbjegličke sudbine.
Na makedonskoj granici
Weiwei “The Rest” počinje prvim zemljama migrantskog udara - Grčkom i Turskom. Intervjuira djeda kojem su unuci potonuli u Egejskom moru, a koji od turskih vlasti traži da organiziraju makar vađenje kostura. Intervjuira mladog Sirijca koji je na grčkom Lezbosu na sebe preuzeo brigu o improviziranom muslimanskom groblju za stradale. Film se potom premješta na najbizarniju od svih granica - onu u Idomeniju, gdje očajni izbjeglice pošto-poto žele de facto - izići iz Europske Unije (!), odnosno iz Grčke prijeći u Makedoniju.
Tu Weiwei dokumentira nasilne okršaje makedonske policije i izbjegličke mase. U filmu - ako vam je lakše - nema ništa o “push backu” koji provodi hrvatska policija, kao ni o učestaloj praksi drumskog razbojništva naših snaga reda. Zato su tu makedonski policajci koji se s masom civila bore pendrekom, suzavcem i žicom.
Weiwei snima potom i Lampedusu, gdje intervjuira svećenika koji pomaže izbjeglicama, ne baš na radost sumještana. Najstravičniji dio filma je, međutim, onaj u “džungli” pokraj Calaisa, gdje tisuće migranata u improviziranim izbama od kartona i lima čekaju prigodu da se prebace u Britaniju. Film završava primjerima uspješno završenog puta: tečajem njemačkog jezika u Oberstdorfu u Bavarskoj, pričom o Sirijcu koji konobari u Berlinu, obitelji koja se sretno spojila u Švedskoj.
Intervjui
“Ostali” nisu film osobite filmske ambicije. Kao da se kineski likovnjak ovaj put odlučio suzdržati od filmske retorike te film svesti na golu, rudimentarnu reportažu. Zato film sadrži puno intervjua s migrantima oba spola i raznih dobi života iz Sudana, Sirije, Kurdistana, Afganistana… Ako se europska konzervativna javnost moralno snebiva nad migrantima koji tek tako prelaze granice, krše zakon i ignoriraju naputke vlasti, Weiweijev nas film upoznaje sa zrcalno oprečnom stranom moralnog zgražavanja. Migranti ne misle da oni nešto mole. Oni drže da imaju pravo, a da im je to pravo nasilno uskraćeno. Drže da se imaju pravo spojiti sa svojim obiteljima, bratom blizancem, sestrom, mužem. Da imaju pravo na izbjeglički status jer su njihove zemlje u povijesti primale izbjeglice.
Drže da imaju pravo prelaziti zamišljene linije, da imaju pravo na bolji život “s onu stranu”. Oni drže da se nad njima čini nehumana nepravda kojoj ne razumiju razlog. “Da su znali što sada znaju”, kaže niz njih, “ne bi nikad kretali na ovaj put.” Mnogi od njih potrošili su silan novac da bi se našli u limbu uz grčku ili neku drugu granicu, u improviziranim izbama bez bazičnih higijenskih uvjeta, škole, posla, budućnosti… Nekoliko ih ističe da bi se najradije vratili u Siriju ili Irak, ali čak ni za to više nemaju novca.
Migracije na Mediteranu i Balkanu bile su tema nekoliko stvarno velikih dokumentaraca, kao što su “More gori” Gianfranca Rossija, “Ponoćni putnik” Hassana Fazilija ili “Stranac u raju” Guida Hendrickxa. “Ostali” - treba odmah reći - nisu ta liga. Riječ je o relativno rudimentarnom filmu, filmu kod kojeg se jasno vidi da čovjek koji ga je radio nije doista režiser. No, ako je kao film bazično priprost, Weiweijeva 80-minutna reportaža ima važnost kao aktivistička gesta, pokušaj da se u općoj europskoj indiferenciji čuje glas i “onih drugih”.