Kinematografije bivše Jugoslavije proizvodile su filmove u širokoj gami žanrova - od komedija, preko trilera do balkanske verzije partizanskih vesterna. U toj gami, međutim, jedan žanr upadljivo izostaje - a to je znanstvena fantastika.
Odsustvo ZF-a ne treba tumačiti komunističkom ideologijom. Naime, zemlje sovjetskoga komunističkog bloka imale su pristojnu tradiciju filmskoga ZF-a koja je počivala na jednako snažnoj (pogotovo poljskoj i ruskoj) književnoj tradiciji u tom žanru. Mršavo životarenje ZF-a u ex-Yu kinematografijama prije se može tumačiti postkolonijalnim stanjem tih društava, stoljetnom kulturnom memorijom koja je poučavala gorku istinu - da mi ne stvaramo tehnologiju nego primamo, da nismo aktivni kreator budućnosti nego njezin pasivni primatelj.
Komorni cyberpunk
Taj žanrovski manjak nije karakterističan samo za jugoslavensku, nego i za postjugoslavenske kinematografije. Premda je CGI nekoć jako skupi žanr učinio bitno dostupnijim, filmovi znanstvene fantastike u kinematografijama s prostora bivšeg SFRJ-a pojavljuju tek sporadično - poput filmova “Oxygen 4” Dana Okija ili “Technotise: Edit i ja”, animirane distopije Alekse Gajića. Riječ je o filmovima koji su i žanrovski i recepcijski ostali relativno na margini. Ipak, ove se godine dogodilo da je u jednoj kinematografiji ex-Yu jedan znanstvenofantastični film odabran za nacionalni filmski događaj godine. Riječ je o srpskom filmu
“Ederlezi Rising” režisera Lazara Bodrože i scenarista Dimitrija Vojnova. Taj komorni cyberpunk, snimljen s minimalnim budžetom i u neovisnoj produkciji, na FEST-u je dobio tri nagrade za najbolji srpski film; publike, žirija i inozemne kritike. Zagrebačka publika prvi ga je put mogla vidjeti u utorak na ljetnoj sceni Tuškanac.
Nastao prema kratkoj priči Zorana Neškovića (napisanoj još 80-ih), “Ederlezi Rising” zbiva se u dalekoj budućnosti koju kontrolira sveprisutna korporacija Ederlezi. Ona u svemir šalje istraživački brod s astronautom jugoslavenskoga podrijetla - Milutinom (Sebastian Cavazza). Kao asistenta, pomoć i zabavu, korporacija mu pridružuje androida u obličju prelijepe žene, Nimani. Nju glumi Stoya, američka porno glumica srpskog podrijetla, pravim imenom Jessica Stoyadinovich. Kad se muški junak nađe izoliran u četiri zida s prelijepim, bezrezervno poslušnim androidom, kojeg k tomu glumi porno zvijezda, znate što možete očekivati. Ne prođe mnogo, a da astronaut podesi kolegicu na sex-mode, “Ederlezi” se pretvori u soft-erotski film, a sve zajedno doima se kao projekcija adolescentskih muških fantazija. Scenarij Dimitrija Vojnova (inače istaknutoga srpskog kritičara i scenarista “Šišanja” i “Jeseni samuraja”) dugo se doima kao testosteronski wishfull-thinking u kojem mačo junak 24 sata na raspolaganju ima androidnu robinju i po njoj može prebirati, kao što po TV-u prebirete daljinskim upravljačem. Stvar se, međutim, usložnjuje u završnici, kad film počinje propitivati ozbiljna bioetička pitanja razlikovanja živoga i neživoga, da bi (pazite, spoiler!) završio i jednom pravo tarkovskijanskom scenom žrtvovanja.
Sugestivna muzika
Više od sadržajnoga sloja filma, u “Ederlezi Risingu” intrigira efektna audiovizualna izvedba. Generacije režisera, od “Tamne zvijezde” naovamo, natjecale su se kako u notorno skupom žanru postići više s malo novaca. Teško da će u toj konkurenciji ikad netko nadmašiti Lazara Bodrožu. Cijeli “svemirski brod” redatelj je smjestio u jedan novobeogradski podrum, koristeći socijalističku brutalističku arhitekturu kao futuristički prostor. Siromaštvo setova odlično je prikrio radeći sa svjetlom, a futurološkoj tehnologiji dao je prstohvat blade-runnerovske multikulturalnosti. Doda li se tomu sugestivna muzika Nemanje Mosurovića, film izgleda i zvuči izvanredno i potpuno prikriva sirotinjsku produkciju. Nisam siguran da će se svima svidjeti (jer se ni meni ne sviđa) pomalo mačistički high-concept na kojem Bodrožin film počiva, ali Vojnov je iz mršave dosjetke izvukao dosta, a Bodroža je ni iz čega izvukao film koji izgleda raskošno.