Kad su u ponedjeljak ujutro po našem vremenu pogašena svjetla losangeleskog Kodak Audithoriuma, a agencijskim žicama krenula vijest o dobitnicima Oscara, u nizu onih koji su imali razloga za slavlje stršio je i jedan gubitnik. Taj gubitnik došao je na oskarovske dodjele s filmom koji je imao pet nominacija u najvažnijim kategorijama, koji je zauzimao najviša mjesta na godišnjim top-listama, te koji doslovno nije imao negativne kritike. Ipak, taj je film te nedjelje ostao praktički praznih ruku, osvojivši samo jednu Akademijinu nagradu, onu za adaptirani scenarij. Film o kojem je riječ su “Descendants” (Nasljednici), a njegov režiser 51-godišnji autor podrijetlom iz Nebraske, Alexander Payne.
Grk u Americi
Za njega je ta oskarovska večer morala biti nešto nalik déjŕ vu. Naime, godine 2005. taj isti Alexander Payne također je na oskarovsku večer stigao s filmom koji je te zime pobrao a ma baš svačije simpatije, koji se ljuljuškao pri vrhovima kritičarskih rang-listi i uživao gotovo nepodijeljenu simpatiju. Taj film - “Sideaways” (Stramputice) doživio je navlas istu sudbinu kao “Nasljednici”. Imao je pet nominacija za Oscara, uključujući najvažnije. Na koncu je dobio samo jedan kipić - opet za adaptirani scenarij.
I prvi i drugi put, Payneu je pomalo načinjena i nepravda - jer, Alexander Payne nije samo vješti adaptator tuđih priča, čovjek kojem su glavne autorske reference scenaristička vještina i književni ukus. Nevelikom niskom filmova od sredine devedesetih do danas, Payne se nametnuo kao neobični insajder/autsajder američkog filma, čovjek ni unutar ni izvan Hollywooda, čovjek koji je uspio unutar studijskog sustava obraniti “indie” mentalitet, interese i teme, te sagraditi nenametljivi, fini opus žanrovski smješten između drame i komedije. Dok je s jedne strane u Hollywoodu tijekom prošle dekade nastala nova “odrasla” komedija kojoj su protagonisti režiseri poput Jasona Reitmana ili Juda Apatowa, dok je istovremeno “indie” pokret osovljen oko Sundancea nastavio proizvoditi sjetne drame o stražnjim dvorištima američke ekonomije, obitelji i psihe, Alexander Payne smjestio se negdje između toga, u niši koju je sam za sebe izdubio.
Alexander Payne - pravim imenom Alexander Constantine Papadopolulos - rođen je u obitelji grčkih vlasnika restorana u gradu Omahi u Nebraski godine 1961. Studirao je španjolski jezik na Stanfordu, potom režiju na UCLA-i, gdje diplomira srednjemetražnom adaptacijom romana “Tunel” Argentinca Ernesta Sabata.
Neglamurozne teme
Ulazi u mukotrpni svijet američkog “independent cinema” i debitira kasno - 1996. - filmom “Građanka Ruth” (Citizen Ruth) koji na crnohumorni način tematizira političke trzavice oko pitanja abortusa. Film je s uspjehom prikazan na Sundanceu, čime je karijera mladog režisera dobila prvi potisak. Godine 1999. Payne snima sljedeći film, političko-srednjoškolsku crnu komediju “Election” (Izbori) s kojom doista skreće širu pažnju. Riječ je o filmu posve neglamurozne teme: film se bavi izborima za učeničkog predstavnika u jednoj srednjoj školi na srednjem Zapadu, a glavni su junaci ambiciozna štreberica Tracy Flick ( Reese Witherspoon) koja se kandidira na izborima, te introvertni, frustrirani nastavnik Jim ( Matthew Broderick). Jim, koji je sam neambiciozan i plah, s vremenom razvije nezdravu opsesiju da spriječi prodornu plavušu u njenom naumu. Finale filma bura je u čaši vode, mala lokalna kataklizma u kojoj učiteljeva karijera biva upropaštena, a Tracy Flick trijumfalno odlazi u Washington. Iako se uopće na bavi politikom u užem smislu, Payneov film inteligentan je komentar svake politike, a kao vrlinu filmu treba navesti i da je obogatio i politološki žargon: “tracy flick” je u američkom novinstvu postao učestali epitet za nadobudne, preambiciozne mlade političar(k)e. Payneov idući film - “About Schmidt” - bazirao se na romanu njujorškog židovskog pisca Louisa Begleya koji kroz pisma pripovijeda o ostarjelom židovskom knjigovođi koji po umirovljenju počinje lutati Amerikom.
Vrata Europe
Payne je prilično “oljuštio” roman, izbacio New York i židovski podtekst, radnju smjestio u rodnu Omahu i kastirao za naslovni lik Jacka Nicholsona, glumca kojeg ni veći režiserski autoriteti nisu bili kadri kontrolirati. Na koncu, film je Payneu otvorio prvi put vrata Europe, jer je igrao u konkurenciji Cannesa, a potom i dobio dva Zlatna globusa. Ipak, po mnogočemu to je najtanji Payneov film, opterećen prenametljivim epistolarnim naratorom, ali i pojavom Jacka Nicholsona čiji ego ni Payne nije umio obuzdati.
“Schmidt” je, međutim, doživio festivalski uspjeh, nakon čega slijedi razdoblje u kojem Payne snima kontinuirano za velika (“majors”) studija, radi s istaknutim glumcima i s pristojnim budžetima, no snima filmove koji se bave onim što je iz filmova srednje struje obično izbačeno kao pincetom: sjetom, gubitkom, frustracijom, nedostatkom volje i odlučnosti, osjećajem gubitništva… Sljedeća dva Payneova filma nastala u “majors” produkciji bave se upravo takvim, pomalo promašenim refleksivnim likovima. Prvi od tih filmova - “Sideways” - zbiva se u ambijentu vinskih podruma i doline Napa, drugi - “Descendents” - na Havajima.